Vergiden kaçan bağımlının faturası 160 milyar TL’yi buldu

Recep ERÇİN

TÜİK’in 23 Mayıs’ta yayım­ladığı 2025 yılı bitkisel üretim birinci iddialarına nazaran tütün üretimi bu yıl yüzde 6,5 azalacak. Geçen yıl 108 bin ton ola­rak varsayım edilen üretimin bu yıl 101 bin tona gerileyeceği varsayım edildi.

Türkiye geçen yıl bu sek­törden; 341,2 milyon doları ham tütün, 453,8 milyon doları tütün eserleri ve 194,3 milyon doları da başka tütün mamülleri olmak üze­re 990 milyon dolara yakın ihracat geliri elde etti. İthalat ise 752 mil­yon dolar oldu. İthalatın yükü ham husus olurken ihracat kesin eser olarak datalara yansıdı.

ÖTV geliri enflasyonun iki katı artacak

İthalat ve ihracat olarak bakıl­dığında 1,7 milyar dolarlık tütün iktisadının kamu bütçesinde de hatırı sayılır bir yükü var. Ha­zine ve Maliye Bakanlığı verileri­ne göre 2024 yılında tütün ürünle­rinden elde edilen ÖTV bir evvelki seneye nazaran yüzde 75 artışla 309 milyar TL oldu.

2025 yılı bütçesi­ne baktığımızda tütünden alına­cak ÖTV’nin 455 milyar TL’ye çık­ması bekleniyor. 2024’e nazaran artış yüzde 47’den fazla olacak. 2025 yı­lı sonunda beklenen yüzde 24’lük yıllık enflasyon dikkate alındığın­da tütünden elde edilecek ÖTV bu­nun iki katı kadar artış gösterecek.

Yeni jenerasyon eserlerdeki kaçak kaybı artırdı

Bugüne kadar vergisel düzen­lemeler yüzünden tütünde kayıp ve kaçağın yani yasa dışı ticare­tin yıldan yıla arttığı gözleniyor­du.

Zaman vakit Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK) başta olmak üzere kesim temsilcileri, vergiler yüzünden ka­çağın arttığını bunun hem kayıtlı iş yapan esnafa hem de devlete za­rar verdiğini çeşitli açıklamalar­la gündeme getiriyorlar. Devletin tütün ve nikotin eserlerinin yasa dışı ticaretinden 160 milyar TL ci­varında vergi geliri kaybı yaşadığı hesaplanıyor.

Son yıllarda artan ve ülkede üretimi olmayan yeni kuşak tütün eserlerine ek olarak elekt­ronik sigara stili eserler ve fiyat artışları da eklendiğinde daha ön­ce 100 milyar TL civarında olduğu (TESK Başkanı Bendevi Palandö­ken: Toplam tüketimin yüzde 20’si kaçak, vergi kaybı 100 milyar TL, Kasım 2024) hesaplanan kaybın arttığı dal temsilcilerince lisana getiriliyor.

Nispi vergi düşerken maktu katlandı

Ülkede üretimi ve ticareti için müsaade verilmemiş yeni jenerasyon ürün­ler bir yana hâlihazırda sigaranın vergi yapısında fiyata bağlı rölatif vergilendirmenin yüksek olması da her maliyet artışında fiyatları daha üst çektiği için tüketimi azaltmadığı üzere kaçak eserlere yönelimi artırıyor.

Sektör temsil­cileri bunun yerine kamunun da vergi kaybına yol açmayacak olan paket başına alınan sabit yani maktu verginin tartısının fiyata bağlı bağıntılı vergi yükünden faz­la olması gerektiğini öne sürüyor­lar. Hakikaten 28 Aralık 2023’te alı­nan ve 1 Ocak 2024’te yürürlüğe giren kararla sigaradan alınan nis­pi vergi oranını yüzde 63’ten 57’ye çekildi. Geçen yıl eylül ayında da oran 57’den yüzde 53,5’e indirildi.

Bu yılın mart ayında da bağıntılı vergi yüzde 50’ye düşürüldü. Buna gö­re son 15 ayda göreceli vergi 13 yüzde puan düştü. Buna karşılık 15 Mart 2025’teki son kararla maktu ver­gi 10,50 TL’ye çıktı. Bu meblağ 2023 sonunda 5,74 TL idi. Paket başı­na maktu vergi yüzde 83 arttı. Ni­san 2025 bütçe gerçekleşmelerine baktığımızda birinci 4 ayda sigaradan alınan ÖTV 123,1 milyar TL oldu. Geçen yıla kıyasla artış yüzde 46,5 olarak hesaplandı.

Enflasyon raporunda dikkat çekildi

Fiyata bağlı yüksek göreceli ver­gi oranları, maliyet artışlarının fiyata kaç katı oranında yansıtı­lacağını gösteren “mali çarpanı” da artırdığı için enflasyonla mü­cadelede ayak bağı oluyor. Bu ba­kımdan Hazine ve Maliye Baka­nı Mehmet Şimşek, yönetilen ve yönlendirilen fiyatlar kapsa­mında olan tütün eserlerine yö­nelik izafî oranı azaltırken mak­tu vergiyi artıran bir strateji iz­ledi. Bu sayede vergi gelirlerinde enflasyonun çok üzerinde bir ar­tış elde edilirken enflasyona et­ki azaldı.

Yani işin gelir kısmı bir yana, enflasyon sepetindeki ağır­lığı ile TÜFE’ye tesirine bakıldı­ğında, izafî yani fiyata bağlı vergi yüksek epeyce her 1 liralık fiyat artırımı daha yüksek bir en son fi­yat olarak sepete yansıyordu. Ni­tekim TCMB’nin 2025 II. Enflas­yon Raporunda “Mevcut Rapor

devrinde vergi ve yönetilen ka­lemlerin manşet enflasyon üze­rindeki tesiri bir ölçü zayıfla­mıştır” tespiti yapılarak, şu ifa­delere yer verildi: “Ocak ayında maktu ÖTV fiyatındaki güncel­lemeye karşın fiyatların değiş­mediği tütün eserlerinde fiyat artışları mart ayında olmuştur.

Bu artış, ocak ayındaki maktu vergi güncellemesinin berabe­rinde getirdiği gecikmeli etkile­rin yanında üretici firma kaynak­lı olarak gerçekleşmiştir. Ayrıyeten, mart ayında yapılan değişiklikle tütün eserlerinde göreli ÖTV ora­nı düşürülmüş, maktu ÖTV tuta­rı ise göreli ÖTV oranındaki dü­şüşün ima ettiğinden daha sonlu bir formda yükseltilmiştir.”

Sektörün beklentisi kademeli düşüşün sürmesi yönünde

Öte yandan enflasyonda mey­dana gelecek her bir puanlık ar­tışın yalnızca TÜFE’den ağırlık­lı etkilenen işçi masrafları ve emekli maaşları dikkate alındı­ğında dahi bütçede yarattığı ek yükün en az 100 milyar TL olarak hesaplanıyor.

Bu bakımdan yö­netilen ve yönlendirilen fiyatla­rın tesirinde altın dengeyi yaka­lamak kamu maliyesi açısından yalnızca gelir değil masraflar bakı­mında da kıymet arz ediyor. Tüm bunlar dikkate alındığında, siga­ra vergi sisteminde bağıntılı verginin düşürülerek maktu verginin artı­rıldığı ve münasebetiyle mali çarpa­nın düşürüldüğü düzenlemeler ile vergi gelirleri korunurken sigara vergi yapısının enflasyon üzerin­deki tesiri azaltılabiliyor. Yapılan son düzenlemelere karşın AB ve OECD ülkeleri ile kıyaslandığında ortada büyük farklar var. AB ülke­leri ortalamasında sigarada bağıntılı vergi oranı yüzde 27 düzeyinde bulunuyor.

Tüm bu konular göz önünde bulundurulduğunda sek­tör temsilcileri, bütçe gelirlerinde öngörülebilirlik de sağlayan, siga­rada maktu verginin artırılması­na, buna rağmen bağıntılı vergi oranı­nın azaltılmasına kademeli olarak devam edilmesini önümüzdeki periyotta de bekliyor. Hem enf­lasyon hem fiyatlama bakımından avantaj sağlayacak bu uygulama­nın devamı ile yasa dışı ticarette de düşüş olması öngörülüyor.