Merkantilizm yükseliyor: Küresel ticarette koruma duvarları yeniden örülüyor
ABD’nin ticarette korumacılık anlayışıyla uygulamaya aldığı gümrük tarifeleri global iktisatta hudutları kırmızı çizgilerle belirlerken, ülkeleri ihracatın başa konulduğu iç üretim odaklı bir iktisat programına geçişe gerçek sürüklüyor.
Anadolu Ajansının (AA), global iktisat sisteminin geldiği nokta ve geleceğine odaklandığı “Korumacılığın Yine Yükselişi” başlıklı evrak haberinin birinci kısmında, iktisat tarihinde uygulanmış sistemlerden biri olan “merkantilizm”in ne olduğu ve bugüne olan yansımaları ele alındı.
AA muhabirinin derlediği bilgilere göre, ABD Başkanı Donald Trump’ın ikinci sefer misyona gelmesiyle izlediği siyasetler, global ekonomik sistemlere yönelik sorgulamaları tekrar gündeme taşıdı.
Yapay zeka teknolojilerinin giderek artış kaydetmesi ve güç alanında yenilenebilir kaynakların daha fazla ön plana çıkması global iktisatta sistemin daha esnek olabileceği öngörülerini öne çıkarırken, başka taraftan muhafazacı siyasetlerin da tesirini artırdığı görüldü.
Bu durum global iktisat üzerindeki belirsizlikleri derinleştirerek mevcut sistemin sürdürülebilirliğini tartışmalı hale getirirken, “Trump, global ekonomik sistemi 1500’lü yıllardaki merkantalist sisteme geri götürür mü?” sorularına da neden oldu.
Analistler, teknolojik olarak kayda paha ilerlemeler sağlanmasına ve bunun global ekonomiyi etkilemesine karşın ülkelerin ticarette muhafazacı siyasetlerle kendi içine dönmesi ya da kümeler halinde hareket etmesi, literatürde yer alan evvelki iktisat sistemlerinin tekrar gün yüzüne çıkabileceğine ait ihtimalleri artırıyor.
İhracat odaklı siyasetlerle “merkantilizm” doğdu
15. yüzyıl sonlarında şekillenmeye başlayan “merkantilizm” 18. yüzyıl ortalarına kadar sürerken, Avrupa’nın ekonomik, politik ve askeri dönüşüm süreci bu sistemin ortaya çıkışına yol açtı.
Ekonomik zenginliğin, net olarak bir ülkenin sahip olduğu altın ve gümüş ölçüsüyle ölçüldüğü bu devirlerde, ekonomiler daha fazla altın birikimi için korumacılıkla ithalat kısıtlamalarına giderken, iç üretimi artırarak ihracat odaklı siyasetler üretmeye başladı.
Bu sisteme nazaran, altın, gümüş ve pahalı madenler üzere kaynaklara sahip olmanın, zenginlik ve güç sağladığı fikri yayıldı.
Temel hedefi, devletin zenginliğini ve gücünü artırmak için altın ve gümüş üzere pahalı madenlerin biriktirilmesi ve dış ticaret fazlası verilmesi olan merkantilizme nazaran, bu devirlerde ülkelere altın ve gümüş girişini sağlamak için ihracat artırılarak ithalatın azaltılması gerekiyordu.
Bu doğrultuda yabancı mallara yüksek gümrük vergileri konularak ithalat caydırılarak yerli üretim teşvik ediliyordu.
Adam Smith ve Keynes’in fikirleri iktisadın istikametini belirledi
Takip eden yıllarda dünyada bu noktadan sonra bugüne kadar farklı iktisat sistemleri geliştirdi. Bunlar ortasında Adam Smith’in “görünmez el” kavramıyla tanımladığı özgür piyasa iktisadı, ferdi çıkarların toplamının toplumsal refaha hizmet edeceği fikri üzerine inşa edildi.
20. yüzyıla gelindiğinde, yaşanan dünya savaşları, büyük buhran ve ekonomik krizler, özgür piyasanın kendi kendine istikrar sağlayamayabileceği gerçeğini gözler önüne serdi. Bu süreçte, devlet müdahalesinin kıymetini vurgulayan İngiliz iktisatçı John Maynard Keynes’in görüşlerinden yola çıkarak geliştirilen, toplam talebin (ekonomideki toplam harcama) ekonomik çıktı ve enflasyonu nasıl etkilediğine dair bir makroekonomik teori ve model olarak Keynesyen iktisat anlayışı ön plana çıktı.
Özellikle 1929 Büyük Buhranı sonrası birçok ülkede devlet, iktisada etkin müdahale ederek üretimi, istihdamı ve talebi destekleyici siyasetler geliştirdi.
İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde Bretton Woods sistemi kurularak milletlerarası ekonomik tertip tekrar yapılandırıldı. Bu sistemle birlikte ABD doları, global rezerv para olarak belirlendi.
Merkantilist siyasetler yine yükselişe geçti
Devam eden süreçte birçok iktisadi fikir yürütülürken, bugün ise teknolojinin çığır açtığı geleceğin ihtilalini yapay zekanın belirleyeceğini düşünenlerin sayısı fazlalaştı. Yapay zeka çağımızın en büyük atılımı olarak görülüyor. Uzmanlar, geçmişten gelen bilgi transferlerinin yapay zeka yansımalarıyla birleştirilerek yeni bir ekonomik sistem oluşturabileceğine dikkati çekiyor. Beklenti bu taraftayken ülkelerden gelen sinyaller burada bir çelişkili bir durum ortaya çıkarıyor.
Bu noktadan sonra dünya iktisadının yapay zeka paralelinde nereye hakikat evrileceği merak edilirken, 2025 yılından itibaren global ekonomik sistemde merkantilist siyasetlerin tekrar yükselişe geçtiği gözlemleniyor. Bilhassa ABD’nin uygulamaya koyduğu yüksek gümrük tarifeleri ve öbür ülkelerin misal adımları, hür ticaretin yerini korumacılığa bırakmasına neden oluyor.
“Geçici bir süreç olarak düşünmemesi gerekiyor”
Rabobank Global Stratejisti Michael Every, “Merkantilizm geri döndü. Yeni versiyonu gümüş yahut altın biriktirmeye değil, ulusal üretim gücüne odaklanıyor ve bu durum giderek gelişiyor.” dedi.
“Trumpizm”in birebir vakitte neo-merkantilizm olduğunu belirten Every, “Trumpizm” siyasetinin geçmişte merkantilizmi savunan birçok kişi yahut siyasetten daha fazla yüksek tarifeleri desteklediğini tabir etti.
Piyasaların bu akımın süreksiz bir süreç olarak düşünmemesi gerektiğini lisana getiren Every, “Merkantilizmin süreksiz olması için bu akımın gerçekçi varsayımlarının desteklendiği bir dünyada öncelikle ideolojik olarak bozguna uğraması gerekecektir.” diye konuştu.
Every, şu değerlendirmelerde bulundu:
“Bu ortada, eski Alman Şansölyesi Angela Merkel’den esinlenerek ‘Merkelcantilists’ ismini verdiğimiz bir öbür neo-merkantilist kategoriye de dikkati çekelim. Yüzeysel olarak tarifeleri olmayan, çok az sübvansiyonu olan, endüstriye ucuz kredileri olmayan, liberal bir iktisada sahip hür bir yapıda bulunduğu görünüyor. Bu türlü bir model saldırgan bir özelliğe sahip bulunuyor. Sonuncu gayesi çeşitli düzenekler ve siyasetler yoluyla iç talebi kasıtlı olarak bastırarak elde edilen büyük bir ticaret fazlası elde etmek. Bilhassa 2000 sonrası Almanya’da.” tabirlerini kullandı.
Geçmişte bilhassa, hür ticareti reddetme konusunda birleşmiş olsalar da neo-merkantilistlerin yaklaşımlarının besbelli biçimde farklı olduğunu aktaran Every, “Hepsi tarifeleri destekliyordu lakin ziraî, endüstriyel yahut tüm eserler üzere hangi kümenin tarifeye tabi olması gerektiği konusunda anlaşamıyorlardı.” dedi.
Every, geçmişte merkantilist destekleyen şahısların sübvansiyonları desteklediğini fakat ne için olduğu ve hangi dalların ucuz krediye muhtaçlık duyduğu konusunda fikir ayrılığına düştüğünü söyledi.
Trump’ın “Pek çok ülke bizi suistimal etti. Onlar bize gülüyor, güçlü oluyorlar, biz ise işlerimizi ve servetimizi kaybediyoruz.” tabirlerini anımsatan Every, “Trumpizm”in de açık bir halde neo-merkantilizmle paralel olduğunu lisana getirdi.
Every, ABD’nin gümrük vergilerinin geçmişteki kimi neo-merkantilist siyasetlere kıyasla hala çok yüksek olduğunu kaydetti.
“Merkantilizm rekabetin kızıştığı vakitlerde savaş riskini de artırmıştır”
Bahçeşehir Üniversitesi Dr. Öğretim Üyesi Rahmi İncekara, Donald Trump’ın “güçlü dolar” ve “altın rezervleri” atılımlarının merkantilizm kanısıyla örtüştüğünü belirtti.
21. yüzyılda bedelli madenlere ek olarak dijital finansal araçlar, blockchain tabanlı ekosistemler ve kripto para enstrümanlarının da eklendiğini vurgulayan İncekara, “Teknolojinin gereksinim duyduğu elementler yeni “dijital merkantilizm” ekseninde okunabilir. Merkantilizm tarihi süreçte korumacılık temelinde geliştiğinden ötürü memleketler arası çatışmaya da neden olmuştur. Merkantilizm, pahalı madenler biriktirmeye ve olumlu bir ticaret istikrarı sağlamaya çalışması çatışmalara yol açtığından, rekabetin kızıştığı vakitlerde savaş riskini de artırmıştır.” dedi.
İncekara, merkantilizm uygulamalarının geçen yüzyıllarda olduğu üzere bugün de korumacılığı, ticaret savaşlarını ve ekonomik dengesizlikleri beraberinde getirerek belgisiz bir devrin kapısını aralayabilme riskine dikkati çekti.
Altında gelen haber akışlarına nazaran dalgalanmalar görüldü
Bu gelişmelerle altın fiyatlarında yılbaşından bu yana sert yükselişler görüldü. ABD ve Çin, karşılıklı uyguladıkları gümrük vergilerini 3 ay müddetle düşürecekleri konusunda mutabakatlarının akabinde global piyasalarda risk iştahının artması ve yatırımcıların inançlı liman taleplerinin azalmasıyla altının ons fiyatında kayda paha düşüşler yaşanmasına rağmen ticaret savaşlarının hala devam edebileceğine ait risklerin sürmesi altın talebini desteklemeye devam ediyor.
Tarife telaffuzları ve uygulanan gümrük vergilerinin yarattığı telaşların tesiriyle ocak-nisan devrinde rekorlar kırarak yükselen altının ons fiyatı 21 Nisan’da 3 bin 500 doları test etmişti.
Son devirde ABD ve Çin ortasında az toprak elementlerinin ihracatına getirilen kısıtlamaların hafifletilmesine dair haber akışıyla geri çekilmeler görülmesine rağmen İsrail ve İran ortasındaki ataklardan kaynaklı jeopolitik riskler ve ticaret savaşlarının devam edeceğine ait risklerin sürmesi 3 bin 290 dolar düzeylerine kadar gerileyen altının ons fiyatının tekrar 3 bin 450 doların üstüne çıkmasına neden oldu.
