İktisatçı Dr. Mahfi Eğilmez’den çarpıcı analiz: Gösteriş tüketimi ekonomiyi nasıl şekillendiriyor?

Deneyimli iktisatçı Dr. Mahfi Eğilmez, kaleme aldığı “Gösteriş Tüketimi” başlıklı son yazısıyla çağın sorunu tüketim çılgınlığına dikkat çekti. Artık tüketimin gereksinimlere nazaran değil, statüye, görünüşe ve toplumsal itibara nazaran yapıldığını belirten Eğilmez, kapitalizmin insanları “tüketim yarışına” sürüklediğini tabir etti.
Eğilmez, tüketimi “İhtiyaçları karşılamak, gereksinimlerin ötesine geçmek ve gösteriş yapmak” formunda sınıflandırırken, çarpıcı bir örnek de veriyor. “Bir otomobil sahibi olmak günümüzde gereksinimdir; fakat muhteşem lüks bir araca sahip olmak, muhtaçlıktan öte, statü odaklı bir tercihtir” diyen Eğilmez, bu çeşit tüketim harcamalarda yüksek gelirli, güçlü ve başarılı görünme dileğinin ön plana çıktığını savunuyor.
İhtiyacı olağan yoldan değil kıymetli yoldan karşılamak
Marka giysi ve marka aksesuraların, lüks otomobil, lüks tatil ve restoranlarında gösteriş tüketimine birer örnek olduğunu söz eden Eğilmez, gösteriş tüketiminin muhtaçlığı olağan yoldan değil kıymetli yoldan karşılamaya dönük harcamaları söz ettiğini belirterek, bunun bir görgü sıkıntısı olduğumun da altını çiziyor.
Eğilmez, yazısının devamında şu sözleri kullanıyor:
Yüksek geliri olanların bu çeşit değerli tüketim eserlerine yönelmeleri bir dereceye kadar anlaşılabilir bir yaklaşımdır. Şayet bu eseri alarak kendisini daha güzel hissedecekse ve parası da varsa pek sorun olmaz. Buna karşılık birçok insan gereğince parası olmasa da kredi kullanarak, borç alarak bu çeşit eserleri almaya yönelebiliyor. Bu, bilhassa gelişme yolundaki ülkelerde çok yaygın olan bir davranış biçimi. Beşerler en son model cep telefonları piyasaya çıktığında onu satın almak için kuyruk oluşturuyorlar. Bunların bir kısmı parası kâfi olanlar olsa da daha büyük kısmı o telefonla statü kazanacağını, itibar sağlayacağını düşünen daha düşük gelirli beşerler. Bu insanları bu cins bir harcamaya yönelten tesirlerin başında “sürü etkisi” geliyor. Sürü tesiri; kişinin, çoğunluk görüşünü benimsemesi, diğerleri tüketiyor diye birebir şeyleri tüketmeye yönelmesidir. Tipik örneği; kişinin, çoğunluğun kullandığı marka güneş gözlüğünü satın almasıdır. Yeniden insanları bu istikamette harcamaya iten bir öteki tesir de “Weblen etkisi”dir. Weblen tesiri; fiyat yükseldikçe kalitenin de yükseleceği kanısından kaynaklanan tesirdir. Tipik örneği; âlâ bir restoranda kıymetli şarapların ucuz şaraplara nazaran daha fazla talep görmesidir.
Tüketimi, muhtaçlık karşılamaktan ötesine taşımak kapitalizmin özünü oluşturuyor: Tüketim toplumu yaratmak, tüketiciye gereksiniminden ötesini satmak, gerekli gereksiz mal ve hizmetleri üretmek ve pazarlamak ve olağan ki kazanmak. Sanırım kapitalizmi bu türlü özetlemek yanlış olmaz. Bunu başarabilmek için yapılanların başında da insanların fikir ve yaklaşımlarını yönlendirmek için yapılan reklamlar geliyor.
Sonuçta, kapitalizmin yönlendirmesiyle bütün dünyada tüketim toplumları yaratıldı. Çok tanınan bir marka yeni bir cep telefonu piyasaya sürdüğünde insanların bir kısmı sahibi oldukları cep telefonu atıp bu yeni çıkanı almaya yöneliyor. Son derecede kıymetli olan bu yeni sürüm piyasada bulunmaz hale geliyor ve o vakit talep daha da artıyor.
Bu kademede Jean Baptiste Say’ın (1767 – 1832) ortaya attığı ünlü “her arz kendi talebini yaratır” biçiminde formüle edine Say Yasası ya da John Maynard Keynes’in (1883 – 1946) bu maddeyi aksine çevirerek tabir ettiği “her talep kendi arzını yaratır” yaklaşımlarından hangisinin hakikat olduğu sorunu gündeme geliyor. Bence ikisi de hakikat: Reklamların da tesiriyle arz talebi, gösteriş tüketimi ve sürü tesirinin itişiyle de talep arzı yaratıyor.