MİT Akademisi Başkanı Prof. Dr. Talha Köse’den dikkat çeken yazı: Transatlantik güvenlikte yol ayrımı mı?
Milli İstihbarat Akademisi Lideri Prof. Dr. Talha Köse, Münih Güvenlik Konferansı ve sonrasında yaşanan gelişmeler ışığında Transatlantik ittifakındaki çatırdamaları değerlendirdiği bir yazı kaleme aldı.
Prof. Dr. Talha Köse, yazısında şu tabirleri kullandı:
“Münih Güvenlik Konferansı, 1963’ten bu yana yapılan ve Transatlantik güvenlik trendlerinin karar alıcılar, diplomatlar, bürokratlar, akademisyenler ve farklı alanlardan uzmanlarca tartışıldığı en değerli platformların başında gelmektedir. Her yıl yayımlanan Münih Güvenlik Raporu ise global siyaset, iktisat ve toplumsal trendler hakkındaki gelişmelere ışık tutmaya çalışır. Münih Güvenlik Raporu birebir vakitte global güvenlik trendlerini şekillendirici ve karar alıcıların tercihlerini etkileyen bir mahiyete de sahiptir.
Konferans, Batı dünyasından tesirli karar alıcılar ve kanaat başkanları açısından bir ortaya gelme ve istişare platformu olma tarafı ile de ön plana çıkmaktadır. Transatlantik güvenliğin temel bahisleri ve trendleri, değişim dinamikleri, global iktisadın istikameti, global güç dağılımı ve risk alanları bu toplantılarda tartışılır. Türkiye’den Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) Başkanı İbrahim Kalın olmak üzere üst seviye bürokrat, siyasetçi ve uzmanlar bu yılki konferansa katıldılar.
Çok kutuplulaşma ne vadediyor?
Münih Güvenlik Raporunun bu yılki odağı ve başlığı “Çok kutuplulaşma” olarak belirlendi. Rapor, daha fazla sayıda devletin bölgesel ve global güç ve kazanım elde etmek için rekabet etmeye başladığını, bunun da milletlerarası nizamın Batı dayanaklı Amerika Birleşik Devletleri (ABD) hegemonyasındaki tek kutuplu yapıdan, çok kutuplu ve “belirsiz” bir yapıya dönüşmekte olduğunu vurgulamaktadır. Kelamı edilen değişimin bu kademede, yükselmekte olan yeni aktörlerin talepleri, güç ve statü istekleri göz önünde bulundurulduğunda güçlü bir eğilim olduğu söz edilebilir.
Raporda belirtildiği üzere Çin, Rusya, Hindistan, Brezilya, Güney Afrika üzere aktörlerin yeni ortaya çıkan değişim ve güç geçişinde etkinliklerini artırmaya yönelik talepleri kelam hususudur. Öte yandan Türkiye, Suudi Arabistan, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Endonezya, üzere aktörlerin ise bu değişim ve dönüşüm sürecinden ortaya çıkan boşlukları kıymetlendirerek tesir ve nüfuz alanlarını genişlettikleri belirtilmektedir.
Bu çerçevede çok kutuplulaşma trendinden en fazla etkilenecek olan aktörler ise statüko aktörleri olacaktır. Avrupa Birliği (AB), Japonya ve Güney Kore üzere, bu vakte kadar Transatlantik güvenlik şemsiyesine katkıda bulunan tesirli aktörler ise mevcut durumun değişmesinden tasa duyan ve yeni sürece zihinsel, kurumsal ve maddi/askeri açıdan hazırlıkla olmayan statükocu aktörler olarak tasvir edilmektedirler. Bu çerçevede Avrupa’da yükselen çok sağ ise bu çok bilinmeyenli denklemde farklı bir dinamik olarak ortaya çıkmaktadır.
Bu yılki konferansın, Transatlantik aktörlerin ve ittifakın yeni ortaya çıkan oyunculara dair ne üzere önlemler alacaklarına ve yeni değişime ne halde adapte olacaklarına odaklanması beklentisi oluşmuştu. Fakat kestirim edilenin dışında bu sene konferansa Transatlantik aktörlerin kendi ortalarındaki tartışma ve fikir ayrılıkları damga vurdu. Batı İttifakında demokrasi ve özgürlüklerin güvenliğini sağlamak kıymetlidir, bunu sağlayacak maliyet ise yüksektir. Trump idaresi, artık liberal milletlerarası tertibi savunma maliyetini üstlenmek istemediğini net bir biçimde vurguladı. Washington artık Batı kıymetlerini, özgürlüklerini, hür piyasayı ve memleketler arası kurumları finanse etmeyi ayrıyeten Avrupa’nın güvenliğini sağlama konusunda istekli olmadığını söylemekten çekinmedi. ABD, “Özgürlük, ücretsiz değildir”, sloganını Avrupalı partnerlerine iletti.
ABD-Avrupa ayrışması
Trump idaresinin bu eksendeki telaffuzları bilhassa Avrupalı siyasetçiler ve karar alıcılarda şok tesiri yarattı zira bugüne kadar Avrupa güvenliği ve Batının Asya’daki müttefiklerinin güvenliği yüklü olarak ABD ve NATO tarafından karşılanmaktaydı. Bu durumun sürdürülemez olduğu ve ABD’de Trump idaresinin bu durumu devam ettirme konusunda isteksiz olduğu çok net halde tabir edildi. NATO Savunma Bakanları toplantısında muhataplarına hitap eden Amerikan Savunma Bakanı Pete Hegseth “Değerler hakkında dilediğimiz kadar konuşabiliriz. Pahalar kıymetlidir, ama bedellerle ateş edemezsiniz. Bayraklarla ve güçlü telaffuzlarla düşmanlarına karşı koyamazsınız. Sert gücün yerini hiçbir şey tutamaz”, tabirlerini kullandı. Hegseth’le bir arada birçok diğer Amerikan siyasetçisi de Avrupa’nın savunmaya daha büyük bütçeler ayırması gerektiğini vurguladı. Bütün bu açıklamalar bir ortada düşünüldüğünde, Washington’un artık Avrupa kıymetlerini ve Avrupa güvenliğini sağlama konusunda isteksiz olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu halin sonuçları ise sırf güvenlik alanında değil Trump’ın uyguladığı gümrük vergileri yoluyla milletlerarası ticaret alanında da kendini göstermektedir.
Konferansa asıl damgasını vuran ise ABD Lider Yardımcısı J.D. Vance’in Avrupa güvenliği açısından en büyük tehdidin ne Rusya’dan, ne de Çin’den geldiğini, en büyük tehdidin Avrupa’nın kendi içinden geldiğini söz etmesi oldu. Avrupa’da demokrasi açığının olduğunu ve makul görüş ve yaklaşımların, yani liberal telaffuz ve bakış açısı dışında kalan tüm görüşlerin, baskılandığı ve kısıtlandığını vurgulayan Vance’in açıklamaları sırf konuştuğu salonda değil tüm Avrupalı uzman ve siyasetçilerde bir şok tesiri yarattı.
Vance’in eleştirisi sadece ABD’nin Avrupa’nın güvenlik maliyetini ödeme konusundaki isteksizliğin sözü değildi, Transatlantik güvenlik alakalarının temelini oluşturan bedellere yönelik esaslı bir eleştiriydi. Bu tarafı ile Avrupa güvenliğinin on yıllardır üzerinde durduğu sağlam yer yapısal olarak sarsıldı. Transatlantik ortakların fikir ayrılıkları ve çıkar çatışmaları bir formda giderilebilir lakin bu birlikteliğin temellerini oluşturan pahaların ve kurumları sorgulanması, Transatlantik İttifakının temellerine dinamit koymuştur.
Münih ve sonrasında yaşanan zelzelenin artçı etkileri
ABD’de Trump idaresi, Rusya’nın Ukrayna işgali konusunda Ukrayna tarafını ve kısmen eski ABD Başkanı Joe Biden yönetimi ile Avrupalı aktörleri suçlamıştır. Bu suçlamalar Avrupa’da öfke ile karışık bir hayal kırıklığına neden olmuştur. Bu açıklamalarla, Avrupa’nın artık güvenliği konusunda Washington idaresine güvenemeyeceği ortaya konmuştur. Bu gelişmeler ışığında, Trump idaresinin global siyasette ve Avrupa güvenliği hususlarında seçici bir angajmanı tarzını tercih edeceği daha besbelli hale gelmiştir.
Washington’ın değişen telaffuzunun birinci uygulaması ise Ukrayna konusunda oldu. Trump idaresi, Rusya ile müzakere konusunda somut teşebbüsleri başlattı ve iki ülke Dışişleri Bakanları 18 Şubat’ta Suudi Arabistan’da bir araya geldi. ABD Başkanı Donald Trump ise bu görüşmelerle eş vakitli olarak arka arda Ukrayna’yı suçlayıcı tabirler lisana getirdi. Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenski, Ankara’da Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından ağırlanırken, Avrupa’nın değerli aktörleri Fransa’nın başşehri Paris’te acil olarak bir ortaya geldiler. Avrupalı yetkililer ise bütün bu gelişmeleri Transatlantik ittifakın sonu olarak kıymetlendirdi.
Dünya siyasetinde değişimleri, yeni meydan okumaları ve Transatlantik İttifakın mümkün yansılarını irdeleme hedefi ile bir ortaya gelen aktörler, bu İttifakın yumuşak bir halde dağılmaya başladığına şahit olarak ayrıldılar. Münih ve sonrasında yaşanan zelzelenin artçı tesirleri Avrupa başşehirlerinde hissedilmeye devam edecektir. Avrupa, ne çok kutuplaşmaya, ne de Amerikasız bir güvenlik mimarisine hazırlıklı değildir. Avrupa’nın stratejik otonomisi ve güvenlik mimarisi uzun yıllardır tartışıla gelen bir bahistir. 2022’de yayımlanan Avrupa Stratejik Pusulası, bu bahiste oluşturulan değerli bir efordur. Fakat Stratejik Pusula’da yer alan teklifleri hayata geçirmek için kâfi adım atılabilmiş değildir. Trump idaresinin birinci ayında attığı adımlar ve verdiği bildiriler Avrupa’yı hazırlıksız yakalamıştır.
Tüm bu gelişmelerin Türkiye açısından da yansımaları olacaktır. Yaklaşık 10 yıldır NATO müttefikleri tarafından istediği güvenlik takviyesini alamayan ve uzun yıllardır “müttefikleri” tarafından çeşitli ambargolara maruz kalan Türkiye, bu süreçte savunma sanayii ve askeri kapasitesinde sergilediği tekamülle Transatlantik ittifaktaki çatlağa hazırlıklı bir pozisyondadır. Türkiye’nin askeri hazırlığı ise NATO üyesi birçok ülkeye göre çok daha sağlamdır.
Ancak kapsamlı global ve bölgesel meydan okumalarla başa çıkmak yeni güvenlik düzenlemeleri ve işbirliklerini zarurî kılmaktadır. Transatlantik güvenlik ittifakında meydana gelen sarsıntı ikili ve çoklu işbirliklerini zarurî kılacaktır. Bu noktada Ukrayna-Rusya tansiyonunun ne halde sonuçlanacağı yeni Avrupa güvenlik mimarisi açısından bir test alanı olacaktır. Avrupalı devletler gerçek oyun kurucu aktörler haline gelmek niyetinde ise bu krizde, ABD’nin halinden bağımsız olarak inisiyatif almak durumundadırlar. Önümüzdeki haftalar bu hassas sürecin birinci sonuçlarını görmemiz açısından belirleyici olacaktır, lakin yeni sistemin tam olarak yerleşmesi uzun yıllar alabilir.”
